Γράφει η Ελισάβετ Χαλβατζιδάκη (*)

Η ιστορία του πιάνου

Το πιάνο είναι τόσο γνωστό και χρησιμοποιείται τόσο πλατιά ώστε ίσως σκεφτεί κανείς ότι υπάρχει εδώ και πολύ καιρό. Στην πραγματικότητα όμως είναι ένα από τα όργανα που εφευρέθηκαν πιο πρόσφατα. Τόσο το πιάνο όσο και οι πρόγονοί του ανήκουν στην κατηγορία των πληκτροφόρων χορδόφωνων οργάνων, των οργάνων δηλαδή που συνδυάζουν τις αρχές λειτουργίας των εγχόρδων με ένα μηχανισμό πλήκτρων. Τα πληκτροφόρα χορδόφωνα χωρίζονται σε 2 κατηγορίες ανάλογα με τον τρόπο παραγωγής της παλμικής κίνησης των χορδών: α) στα νυσσόμενα πληκτροφόρα, όπως είναι το τσέμπαλο και οι παραλλαγές του, όπου οι χορδές που βρίσκονται στο εσωτερικό του οργάνου τίθενται σε παλμική κίνηση με νύξη (=τσίμπημα των χορδών) και β) στα κρουόμενα πληκτροφόρα, όπως το πιάνο και το κλαβικόρντ, όπου οι χορδές τίθενται σε παλμική κίνηση με κρούση από ειδικά σφυράκια.

Η πρώτη αναφορά στο τσέμπαλο γίνεται στα τέλη του 14ου αιώνα (1397). Το όργανο αυτό, όπως και οι παραλλαγές του, σπινέτο και βίρτζιναλ, κυριάρχησε σε όλη τη διάρκεια του Μπαρόκ και μέχρι τα 1810 χρησιμοποιείτο τόσο ως σόλο όργανο όσο και ως μέρος μουσικής δωματίου (ως μπάσο κοντίνουο, πολύ συνηθισμένη πρακτική την εποχή του Μπαρόκ, κατά την οποία ένα μονόφωνο βαθύ όργανο π.χ. κοντραμπάσο παίζει τη μελωδική γραμμή και ένα πολυφωνικό όργανο π.χ. τσέμπαλο συνοδεύει παίζοντας συγχορδίες). Το τσέμπαλο είναι το μεγαλύτερο και μπορεί να έχει μέχρι 2 πληκτρολόγια ενώ οι άλλες δύο παραλλαγές, το σπινέτο και το βίρτζιναλ (το οποίο ονομάστηκε έτσι επειδή ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές στην Αγγλία κατά τον 16ο και 17ο αιώνα όπου παιζόταν από νεαρές κοπέλες) έχουν μόνο ένα πληκτρολόγιο, είναι ελαφρότερες και διαφέρουν από το τσέμπαλο αλλά και μεταξύ τους ως προς τον τρόπο προσαρμογής των χορδών στο ηχείο.

Απόσπασμα από τη Σονάτα του Domenico Scarlatti σε Ρε ελάσσονα σε τσέμπαλο, K.517

Από την άλλη, τα πρώτα κλαβικόρντ εμφανίστηκαν στη Γερμανία στις αρχές του 15ου αιώνα, επομένως, η εφεύρεσή τους δεν απέχει χρονολογικά από αυτήν του τσέμπαλου.Ο αιώνας, όμως, κατά τον οποίο το όργανο αυτό αναπτύσσεται ιδιαίτερα και καθιερώνεται είναι ο 18ος. Το κλαβικόρντ εκτιμήθηκε και αγαπήθηκε κυρίως ως όργανο μελέτης για το τσέμπαλο και το εκκλησιαστικό όργανο ενώ λόγω του απαλού και αδύναμου ήχου του δεν χρησιμοποιήθηκε σε δημόσιες εμφανίσεις.

Τόσο στο τσέμπαλο όμως όσο και στο κλαβικόρντ ήταν πάρα πολύ δύσκολο έως αδύνατο να επιτευχθούν διακυμάνσεις στη δυναμική. Στην καμπή προς τον 18ο αιώνα, επομένως, οι πειραματισμοί για τη δημιουργία ενός οργάνου που θα συνδύαζε τις ιδιότητες του κλαβικόρντ (εκφραστικές δυνατότητες) και του τσέμπαλου (διαυγής και ισχυρός ήχος), έχοντας ταυτόχρονα τη δυνατότητα να αποδίδει διακυμάνσεις στη δυναμική, κατέληξαν στη δημιουργία του πρώτου πιανοφόρτε (το οποίο ονομάστηκε ακριβώς έτσι επειδή μπορούσε να παίξει και σιγανά-piano στα ιταλικά-και δυνατά-forte στα ιταλικά) από τον Ιταλό Μπαρτολομέο Κριστοφόρι στα 1709 στη Φλωρεντία. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα το τσέμπαλο και το πιάνο συνυπήρχαν, στις αρχές του 19ου αιώνα, όμως, το πιάνο επισκίασε τελικά το τσέμπαλο.

Μιλώντας για τα πληκτροφόρα όργανα που χρησιμοποιούνται στον δυτικοευρωπαϊκό μουσικό πολιτισμό, πρέπει να αναφερθούμε και στην έννοια του συγκερασμού που χρησιμοποιήθηκε από αυτά. Συγκερασμός καλείται η διόρθωση για τη μουσική πράξη των αποκλίσεων που προκαλούνται από την καθαρή μορφή των διαστημάτων της φυσικής κλίμακας (αναλογίες Πυθαγόρα), με αποτέλεσμα ανάμεσα σε όλα τα πλήκτρα να έχουμε τις ίδιες αποστάσεις. Με αυτόν τον τρόπο, τα πληκτροφόρα όργανα μπορούν να παίξουν και να μεταφέρουν έργα σε όλες τις τονικότητες. Από τα πρώτα έργα που γράφτηκαν πάνω στο συγκερασμένο σύστημα ήταν τα δύο τεύχη του «Καλώς συγκερασμένου κλειδοκύμβαλου» του J. S. Bach, στα οποία περιέχονται 48 Πρελούδια και Φούγκες σε όλες τις κλίμακες.

Απόσπασμα από την Φούγκα σε Ντο ελάσσονα του J. S. Bach

 

Η φιλολογία του πιάνου

Το πιάνο απέκτησε μεγάλη σημασία χάρη στη μουσική συνθετών όπως ο Joseph Haydn, o Wolfgang Amadeus Mozart και o Ludwig van Beethoven. Ειδικά ο τελευταίος θεωρείτο ένας από τους μεγαλύτερους δεξιοτέχνες πιανίστες της εποχής του με έργα που χαρακτηρίζονται από εξαιρετικά προσεγμένη δουλειά στο θεματικό επίπεδο και από έντονη συναισθηματική φόρτιση, όπως είναι το 1ο μέρος από τη Σονάτα op. 27, no.2 (γνωστό και ως «Σονάτα υπό το σεληνόφως»).

Δεν θα πρέπει, ωστόσο, να παραβλέψουμε τη σημασία του έργου του W. A. Mozart για την πιανιστική φιλολογία: για παράδειγμα, το τρίτο μέρος της Σονάτας για πιάνο no. 11 in A, K. 331 (γνωστό και ως «Alla Turka») είναι από τα πιο γνωστά έργα για πιάνο του συνθέτη.

Κατά την περίοδο του ρομαντισμού συνεχίζεται και ολοκληρώνεται η επικράτηση του πιάνου στο μουσικό στερέωμα. Είναι το όργανο που ανταποκρίνεται καλύτερα στο ιδανικό της εποχής, την έκφραση έντονων συναισθηματικών μεταπτώσεων. Το αντιπροσωπευτικότερο είδος μουσικής για πιάνο στον ρομαντισμό είναι το σύντομο κομμάτι σε απλή μορφή και με έντονη λυρική διάθεση, γνωστό ως «χαρακτηριστικό κομμάτι». Από τους σημαντικότερους συνθέτες αυτού του είδους είναι οι Frederic Chopin με τις μπαλάντες, τα βαλς (Grande Valse Brillante, op.18),

και τα νυκτερινά του (nocturne οp.9, no.1),

ο Franz Liszt, ο μεγαλύτερος δεξιοτέχνης του πιάνου του 19ου αιώνα («Όνειρο αγάπης»),

και ο Johannes Brahms (Wiegenlied op.49, no.4).

Από τα μέσα του 19ου αιώνα κι έπειτα, στα πλαίσια των Εθνικών Μουσικών Σχολών που δημιουργούνται σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης, η πιανιστική φιλολογία πλουτίζεται με συνθέσεις που εκφράζουν το εκάστοτε λαϊκό χρώμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, λοιπόν, της ρωσικής μουσικής παράδοσης είναι οι «Εικόνες από μία Έκθεση» του Μόντεστ Μουσόργκσκυ, έργο το οποίο ενορχήστρωσε αργότερα ο Μωρίς Ραβέλ (1ο μέρος: Promenade Ι).

Στην καμπή προς τον 20ό αιώνα, το πιάνο αποκτά νέες διαστάσεις χάρη στον Claude Debussy με τα χρώματα που αποδίδει και την κατάλληλη χρήση του πεντάλ («Clair de Lune» από τη Σουίτα για πιάνο «Bergamasque»),

ενώ, τέλος, μέσα στον 20ό αιώνα, νέα ρεύματα στη μουσική, όπως η ελεύθερη ατονικότητα και ο δωδεκαφθογγισμός, έρχονται να αφήσουν τη σφραγίδα τους στη μουσική για πιάνο (Arnold Schönberg: απόσπασμα από το 1ο από τα «Τρία κομμάτια για πιάνο»)

 

Πιάνο και ορχήστρα

Το πιάνο δεν είναι αποκλειστικά σολιστικό όργανο. Ήδη από την εποχή του Μπαρόκ, οπότε και χρησιμοποιούντο οι πρόγονοι του πιάνου (τσέμπαλο και κλαβικόρντ) όπως είδαμε και στο πρώτο μέρος αυτού του άρθρου, είχε διαμορφωθεί ο τύπος του κοντσέρτο γκρόσσο. Το κοντσέρτο σαν λέξη προέρχεται από το ιταλικό ρήμα concertareπου σημαίνει συνδιαλέγομαι, αμιλλώμαι, συνεργώ, ως εκ τούτου σημαίνει εκείνο το είδος της οργανικής μουσικής κατά το οποίο ένα ή περισσότερα όργανα «συνδιαλέγονται» με την ορχήστρα. Ο τύπος του κοντσέρτο γκρόσσο αναφέρεται σε μια ομάδα από σολίστες (concertino) που αντιπαρατίθεται σε μία μεγαλύτερη ομάδα (tutti ή ripieno). Παραδείγματα τέτοιου τύπου κοντσέρτου μας έχει δώσει τόσο ο Vivaldi όσο και ο Bach με τα Βραδεμβούργεια κοντσέρτα του

όσο και άλλοι συνθέτες της εποχής Μπαρόκ.

Καθώς περνάμε στην εποχή του κλασικισμού, το κοντσέρτο γκρόσο αντικαθίσταται από το σόλο κοντσέρτο όπου πλέον ένα όργανο μόνο αντιπαρατίθεται με ολόκληρη την ορχήστρα. Χαρακτηριστικά έργα από αυτή την εποχή είναι το Κοντσέρτο σε Ρε μείζονα του Josef Haydn (απόσπασμα από το 1ο μέρος του),

το Κοντσέρτο Νο. 20 σε Ρε ελάσσονα του W. A. Mozart (απόσπασμα από το 1ο του μέρος)

και το Κοντσέρτο Νο.5, γνωστό και ως «Αυτοκρατορικό», του L.v.Beethoven (απόσπασμα από το 1ο μέρος του).

Σε αντίθεση με τα κοντσέρτα της εποχής του κλασικισμού όπου είναι τριμερή, τα κοντσέρτα την εποχή του ρομαντισμού μπορούν να παρουσιάσουν και τέσσερα μέρη. Γενικά αυτή η εποχή πειραματίζεται τόσο με συνδυασμούς μερών όσο και με ολοένα και μεγαλύτερη δεξιοτεχνία στο μέρος του σόλο οργάνου. Παραδείγματα κοντσέρτων από την εποχή του ρομαντισμού που παίζονται πολύ συχνά στις αίθουσες συναυλιών είναι τo Kοντσέρτo No.1 του P.I.Tchaikovsky (απόσπασμα από το 1ο μέρος του),

το 2ο Κοντσέρτο του F.Chopin (απόσπασμα από το 3ο μέρος του),

το Κοντσέρτο σε Λα ελάσσονα του Edvard Grieg (απόσπασμα από το 1ο μέρος του),

και το Κοντσέρτο Νο 1 του Johannes Brahms (απόσπασμα από το 1ο μέρος του).

Μπαίνοντας στον 20ό αιώνα, ο τύπος του σόλο κοντσέρτο εξακολουθεί να ισχύει με τη μόνη διαφορά ότι εμπλουτίζεται από τα διάφορα ρεύματα που αναπτύσσονται εκείνη την εποχή στη μουσική. Τέτοια χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τόσο το Κοντσέρτο σε Φα μείζονα του George Gershwin (απόσπασμα από το 1ο του μέρος)

με επιρροές από την τζαζ μουσική όσο και το Κοντσέρτο Νο.1 του Béla Bartok (απόσπασμα από το 1ο μέρος του)

με επιρροές από την παραδοσιακή μουσική της πατρίδας του Ουγγαρίας .

Προφανώς, ο μακρύς κατάλογος των συνθετών και των έργων τους δεν κλείνει εδώ. Το άρθρο αυτό απλώς επιχείρησε να δώσει μικρά δείγματα της τεράστιας πιανιστικής φιλολογίας ως ερεθίσματα για περισσότερες αναζητήσεις και ευχάριστες μουσικές ακροάσεις.

________
(*) Η Ελισάβετ Χαλβατζιδάκη είναι καθηγήτρια πιάνου & θεωρητικών.