Γράφει ο Μάνος Σύριος
Θα αναρωτιέται κανείς τι ακριβώς είναι η Βυζαντινή Μουσική. Το μυαλό όλων πηγαίνει κατευθείαν στην Εκκλησιαστική Μουσική και τη σχέση της με τη Θρησκεία και την Εκκλησία. Ορθώς και ευλόγως συμβαίνει αυτό, καθώς για αυτό το λόγο έχει δημιουργηθεί… να εξυπηρετήσει τις λειτουργικές ανάγκες μιας ολόκληρης Πίστης. Αυτό που ίσως αγνοούν ή υποτιμούν κάποιοι είναι ότι η Βυζαντινή Μουσική παράλληλα, είναι μια μουσική που κρύβει ένα τεράστιο επιστημονικό μουσικό πλούτο και έχει εμπνεύσει και επηρεάσει και άλλα είδη μουσικής.
Η Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική είναι ένα φωνητικό είδος μουσικής. Συνεπάγεται λοιπόν ότι η φωνή μας είναι το βασικό όργανο που χρησιμοποιούμε για την εκτέλεση και απόδοσή της, χωρίς τη βοήθεια κάποιου μουσικού οργάνου (αν και το τελευταίο μπορεί να είναι ιδιαιτέρως χρήσιμο στην διαδικασία εκμάθησής της, ειδικά αν μιλάμε για όργανο που μπορεί να αποδώσει τα διαστήματα της Βυζαντινής). Επειδή ακριβώς όμως είναι ένα μουσικό μάθημα, που ασχολείται με τη φωνή, αυτό κρύβει παγίδες που έχουν σχέση με τη νοοτροπία αντιμετώπισής της. Όπως ακριβώς στο τραγούδι μπορεί κάποιος να νιώθει ότι μπορεί να αποδώσει ένα τραγούδι χωρίς τη σωστή καθοδήγηση μέσα από το μάθημα του τραγουδιού και της φωνητικής, έτσι και στη Βυζαντινή κάποιος πιθανότατα μπορεί να νομίζει ότι μαθαίνοντας πρακτικά τους εκκλησιαστικούς ύμνους, μπορεί να πάει σε μια εκκλησία, στο αναλόγιο και να ψάλλει σωστά σε μια ακολουθία, ή ακόμα χειρότερα να μάθει κάποιους ήχους πρακτικά και να θεωρεί ότι μπορεί να ψάλλει με τη βοήθεια του αυτιού του. Μέγα λάθος...
Η Βυζαντινή μουσική καταρχάς στηρίζεται σε συγκεκριμένα πράγματα και όχι στην τύχη. Έναν ύμνο δεν τον ψάλλουμε τυχαία αλλά διαβάζουμε συγκεκριμένη σημειογραφία (η λεγόμενη Παρασημαντική), η οποία κρύβει τεράστιο πλούτο . Όσο καλό αυτί λοιπόν και να έχουμε, το να ξέρουμε να διαβάσουμε σωστά τους κώδικες επικοινωνίας με αυτή τη μουσική, είναι ο σωστός και μοναδικός δρόμος που πρέπει να ακολουθήσουμε. Η Παρασημαντική σημειογραφία έχει τεράστιο ενδιαφέρον, καθώς μιλάμε για σύμβολα τα οποία τα διαβάζουμε, όπως τα βλέπουμε και μας δείχνουν επακριβώς σε ποιο ύψος θα πάει η φωνή μας (πόσο θα ανέβει και πόσο θα κατέβει, πόσο χρόνο θα κρατήσει μια συλλαβή κτλ….). Ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι υπάρχουν σημάδια τα οποία μπορεί να αναλύονται εκτενώς και να κρύβουν (υπονοούν) μια ολόκληρη μουσική φράση. Άρα το πρώτο σημαντικό που πρέπει να κάνει ο μαθητής είναι να μάθει να διαβάζει σωστά τη σημειογραφία τόσο για να μπορεί να πατάει σωστά στις απλές μελωδίες όσο και για να μπορεί να ανακαλύψει τον τεράστιο μελωδικό εκφραστικό πλούτο που ενέχει η σημειογραφία…!
Πλούτος όμως υπάρχει τόσο στους ήχους όσο και στα διαστήματα που υπάρχουν σε αυτούς, για αυτό και είναι τουλάχιστον αφελές να θεωρεί κάποιος ότι μπορεί να ψάλλει έναν ύμνο απλά και μόνο μαθαίνοντάς τον πρακτικά και με το αυτί. Κάθε ήχος έχει ξεχωριστό μελωδικό άκουσμα και κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που τον κάνουν μοναδικό, ξεχωρίζοντάς τον από τους άλλους. Μάλιστα πολλά θεωρητικά, λανθασμένα, αναφέρουν μόνο τους 8 βασικούς ήχους ενώ ο καθένας από αυτούς περιλαμβάνει στην ουσία πολύ περισσότερους, που έχουν βάση τον συγκεκριμένο. Ο μαθητής λοιπόν πρέπει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κάθε ήχου να μάθει να τα εκτελεί και να τα αναλύει συνειδητά και να ξέρει την κάθε στιγμή, τι ακριβώς κάνει ο ίδιος. Είναι σημαντικό ο μαθητής να μάθει να «πατάει» σωστά σε ένα ήχο και στα διαστήματά του και να μπορεί να τον αναλύσει μορφολογικά και με βάση αυτή τη μορφολογική ανάλυση, να μπορεί να βρει και να αναλύσει τους ήχους, που περικλείονται στον βασικό και είναι στην ουσία τα «παρακλάδια» του. Θα πρέπει να πούμε επιπλέον ότι η σωστή απόδοση ενός ήχου, έχει βαρύνουσα σημασία και για τη σωστή ερμηνεία του ποιητικού κειμένου.
Τα διαστήματα επίσης είναι πολύ σημαντικό να μαθαίνονται σωστά είτε κάνουμε λόγο για σκληρά διαστήματα είτε για μαλακά….( εδώ έγκειται και μια μεγάλη διαφορά σε σχέση με τα διαστήματα της ευρωπαϊκής μουσικής, καθώς στη Βυζαντινή μουσική δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με διαστήματα όπως ο Τόνος το ημιτόνιο και το τριημιτόνιο, αλλά με μια μεγάλη γκάμα διαστημάτων, που περιλαμβάνει διαστήματα τα οποία βρίσκονται μεταξύ του τόνου και του ημιτονίου, μεταξύ του τόνου και του τριημιτονίου, μικρότερα του ημιτονίου αλλά και μεγαλύτερα του τριημιτονίου). Στη διαδικασία του μαθήματος ο μαθητής μπορεί να μάθει να πατάει σωστά στα διαστήματα του κάθε ήχου, μέσα από διάφορες ασκήσεις, ώστε να αποδίδεται σωστά ο ήχος αλλά και να μη φεύγει από τη βάση, από την οποία ξεκινάει ένα μουσικό κείμενο. Στη βυζαντινή μουσική, επειδή δεν υπάρχει η συνοδεία ενός οργάνου, είναι δύσκολο να κρατηθεί η βάση στο αρχικό ύψος της, από την αρχή μέχρι το τέλος του μουσικού κειμένου. Για να αποφευχθεί λοιπόν αυτό, βασική προϋπόθεση είναι η άριστη γνώση και πιστή εκτέλεση των ήχων και των διαστημάτων τους.
Πλούτος και ποικιλία όμως υπάρχει και σε ένα άλλο σημαντικό κεφάλαιο, που είναι ο ρυθμός. Είναι χαρακτηριστικό πως ο ρυθμός δεν είναι σταθερός σε ένα μουσικό κείμενο, αλλά αλλάζει στη διάρκειά του, μπορεί να περιέχει δίσημους, τρίσημους, τετράσημους πόδες και όλοι αυτοί οι πόδες μπορεί να περιλαμβάνονται σε μεγαλύτερους ρυθμούς, όπως οι πεντάσημοι, οι εξάσημοι, οι επτάσημοι, οιοκτάσημοι, οι εννιάσημοι κτλ. Το ρυθμό όμως στη βυζαντινή τον διακρίνει τέτοια ποικιλία, γιατί θα πρέπει να εξυπηρετήσει καταρχάς το ποιητικό κείμενο και κατά δεύτερον το μουσικό τονισμό του κειμένου. Αυτό που πρέπει να σωθεί στο ρυθμό σύμφωνα με το διδάσκαλο Χρύσανθο είναι η λεγόμενη «έμφασις» δηλαδή το «να τελειώνει με το μέτρο το εμμελές μάκρος της συλλαβής της σημαντικής λέξεως». Ακόμα και ο ρυθμός λοιπόν «συμμετέχει» στην έκφραση και την ερμηνεία του μουσικού κειμένου, που αποδίδεται μέσω της Παρασημαντικής σημειογραφίας.
Μέσα από όλα αυτά λοιπόν διαπιστώνουμε ότι έχουμε να κάνουμε με ένα είδος μουσικής, το οποίο έχει να κάνει με τη σωστή φωνητική τοποθέτηση, την σωστή εκμάθηση των Ήχων και των διαστημάτων τους, τη σωστή ανάγνωση και ερμηνεία της σημειογραφίας αλλά και τη σωστή χρήση του ρυθμού. Μέσα σε όλα αυτά περικλείονται, μεταξύ άλλων, έννοιες όπως ο μουσικός πλούτος, η ποικιλία, η ερμηνεία, η μορφολογική μελέτη και ανάλυση, η λεπτομερής απόδοση των ηχητικών αποστάσεων μεταξύ των φθόγγων. Έννοιες που χρήζουν σοβαρής αντιμετώπισης και σίγουρα όχι τυχαίας τόσο από την πλευρά του δασκάλου, όσο και από την πλευρά του μαθητή. Ο μαθητής λοιπόν, το λιγότερο που οφείλει να κάνει για τον εαυτό του είναι να αναζητήσει όλα αυτά τα στοιχεία, μέσα από το μάθημα και να βρει τον κατάλληλο δάσκαλο, που θα μπορέσει να του δώσει τις συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές.
